Kerstmis in Italië

Kerstmis in Umbrië

Kerstmis in Italië, en voor ons natuurlijk Kerstmis in Umbrië, is elk jaar weer een bijzonder feest. En voor ons extra bijzonder. Ik herinner me nog als de dag van gisteren onze allereerste Kerstmis in Italië. We schrijven het jaar 1989. In de herfstvakantie waren we voor het eerst in Italië op vakantie en daar zagen we Polmone. Dat moment vergeet ik nooit. Een bouwval van een boerderij op de top van een verlaten heuvel die aftekende tegen de oranje kleurende herfstlucht. Beiden nog totaal onwetend van het feit dat we daar ooit zouden gaan wonen en gasten ontvangen.
In de kerstvakantie gingen we terug. Om het de kinderen te laten zien én om het voorlopig koopcontract te tekenen. Toen begon ons avontuur. Dus Kerstmis in Italië en speciaal de kerst in Umbrië is voor ons heel bijzonder. Ben je benieuwd naar ons verhaal hoe we Polmone hebben gevonden? Lees dan hier mijn artikel in de Gazzetta van Polmone over hoe we in Umbrië terecht zijn gekomen.

Kerstsfeer in Italië

Voor mij is Kerstmis in Italië de geur van houtkachels, vochtige kou, felgekleurde plastic ballen aan de kerstboom in de dorpen met snel aan en uit knipperende lichtjes, prachtig verlichte straten, de kerstboom op de Piazza IV Novembre in Perugia en de mooi aangeklede etalages in de Corso Vannucci. Bij ons thuis branden de lichtjes in de kerstboom en buiten staat onze zelfgemaakte kerststal in een oude wijnfles met terracotta beeldjes uit Ripabianca. De houtkachel snort en we gaan genieten van een authentiek Umbrisch kerstmaal.

Hoe wordt Kerstmis in Italië gevierd

In Nederland tuigen de meeste mensen na Sinterklaas de kerstboom op en maken hun huis gezellig ‘kerstklaar’. Hier in Italië worden de kerststal en de kerstboom steevast op 8 december neergezet wanneer de Immacolata Concezione (onbevlekte ontvangenis van Maria) wordt gevierd ofwel la Festa della Madonna. Dat is ook het startsein voor de gezellige kerstmarkten die je kunt bezoeken. Heel speciaal in Italië zijn de kerststallen.

Wist je dat de kerststal is geïntroduceerd door Franciscus van Assisi?

De allereerste uitbeelding van de geboorte van Jezus gaat terug naar het jaar 1223 in het plaatsje Greccio in de provincie Rieti. Daar was Franciscus van Assisi al een keer in 1209 toen zijn hulp werd ingeroepen bij vreselijke aanvallen op het dorp door wolven.
Hij raakte daar bevriend met de edelman Giovanni Velita di Greccio die hem vroeg er te komen prediken. Greccio deed Franciscus na een reis naar Palestina zo aan Bethlehem denken dat hij de geboorte van Jezus in die omgeving uit wilde beelden. Hij vroeg zijn vriend Giovanni Velita di Greccio een grot uit te zoeken waar een voederplaats kon worden gecreëerd voor een os en een ezel. Hij gaf opdracht er een wiegje in te maken van lompen en stro en er vervolgens een os, een ezel en een lappenpop in te zetten.
De eerste levende kerststal in de geschiedenis. En volgens de legende is er toen tijdens de mis een wonder gebeurd. Tijdens zijn preek over de geboorte van, wat hij noemde, de god van de armen zag de edelman Giovanni Velita di Greccio de lappenpop bewegen en tot leven komen. Hij zag zelfs dat Sint Franciscus het levende kind in zijn armen nam.
Zeer waarschijnlijk was de edelman zo geëmotioneerd geraakt door de preek van Franciscus dat hij meer zag dan er was, maar dit is wat de legende vertelt.

Levende kerststal

Sinds 1972 wordt nog elk jaar de geboorte van de god van de armen in Greccio opgevoerd in een levende kerststal met kostuums van het jaar 1200 uit het Teatro dell’Opera in Rome. En in navolging van de levende kerststal in Greccio kun je op heel veel plekken in Italië levende kerststallen gaan bekijken. Een paar jaar geleden was heel Rotecastello, een klein dorpje hier vlakbij Polmone, als levende kerststal ingericht. En elk jaar is de levende kerststal in Fratta Todina dé afsluiting van alle kerstfestiviteiten met een spetterende vuurwerkshow op de avond van 6 januari.

Maar misschien was het San Gaetano wel die de kerststal introduceerde

Door me een beetje in te lezen in de geschiedenis van de kerststal ben ik op de, volgens de Napolitanen dan, echte uitvinder van de kerststal gestuit. Volgens de Napolitaanse traditie is het de heilige Gaetano die de kerststal echt introduceerde. Hij was een geestelijke die leefde in de veranderende traditie van de kerk in de tijd van Maarten Luther en wilde de kerk meer bij de gewone mensen brengen. Daarom liet hij een kerststal maken in de kerk waar de gewone mens het wonder van de geboorte van Christus kon komen bekijken, beleven en zich kon herkennen.
Hij regelde dat de mensen werden geattendeerd op de komende geboorte van Christus door zogenaamde zampognari, mensen die de simpele herdersfluit bespeelden, door de straten van Napels te laten spelen en zingen. Het werd een succes en in andere kerken werden ook kerststallen neergezet. En al snel kwamen er ook kerststallen in de huizen van de edelen, later van de rijke burgerij en weer later bij de gewone mensen thuis.

Het maken van kerststallen is een nationale volkskunst in Italië geworden

En nu wordt in bijna elke Italiaanse familie de kerststal zelf gemaakt. En het is niet zomaar een kribbe met alle bekende figuren eromheen in een stal waar een ster aan hangt. Het zijn vaak hele dorpen met heuvels van papier maché, waar je het Italiaanse plattelands- of dorpsleven uitgebeeld ziet en natuurlijk ergens in een stal het kindje Jezus met Jozef en Maria. Er zijn riviertjes waar echt water in stroomt. Je ziet houtvuurtjes, mensen die aan het werk zijn. Dorpen die tegen een heuvel aanliggen met van die prachtige terracotta dakpannetjes, waar om de zoveel tijd de straatlantaarns aangaan en het dorpsleven langzaam tot rust komt. Ware kunstwerken en een traditie die van vader op zoon wordt doorgegeven. Elke regio heeft zo zijn eigen soort kerststal en de Napolitaanse is de meest beroemde.
Er worden in Italië elk jaar weer wedstrijden gehouden wie de mooiste kerststal heeft gemaakt. Zo gaan wij bijna elk jaar naar het historische centrum van Massa Martana waar we een enorme verzameling kerststallen gaan bekijken uit alle regio’s van Italië, gemaakt door gewone mensen tot beroemde kunstenaars. De jaarlijkse tentoonstelling heet Presepi d’Italia in Massa Martana.

Ook bij ons in Pornello wordt elk jaar de kerststal die de beroemde schilder Massimo Rao heeft gemaakt, weer opgebouwd. De kunstenaar, Napolitaan van geboorte, woonde hier vlakbij, maar is een aantal jaren geleden op jonge leeftijd overleden.

De grootste kerstboom ter wereld staat in Gubbio

Bij Kerstmis hoort natuurlijk ook een kerstboom. Die wordt óf binnen óf buiten opgetuigd. En er staat er in ieder geval altijd een op het centrale plein van een grote stad. In Italië wordt de kerstboom meestal op 8 december opgetuigd wanneer de Italianen vrij zijn omdat La Festa della Madonna wordt gevierd.
In Gubbio worden op de avond ervóór de lichten aangestoken van de grootste kerstboom ter wereld. Deze kerstboom staat tegen de Monte Ingino aan en is een heel bijzondere boom, want hij bestaat alleen uit verlichting. Sinds 1981 creëert een groep vrijwilligers elk jaar opnieuw deze reusachtige kerstboom met behulp van lampen. Van verre ligt hij als het ware op de flanken van de heuvel. De boom is 750 m hoog en 450 m breed en bestaat uit 300 lampen voor de omtrek van de boom, 400 gekleurde lampen om de boom in te kleuren. Het heeft een ster met een omvang van 1000 m2 die weer uit 250 lampen bestaat. Om alles te bekabelen is er 7,5 kilometer snoer nodig! De totale omvang van de ‘boom’ is bijna 30 voetbalvelden groot. De vrijwilligers hebben elk jaar weer 1300 uur nodig om de boom opnieuw op te tuigen. In 1991 is hij in het Guinness Book of Records opgenomen.
Eerlijk gezegd zijn wij in de kersttijd nog niet in Gubbio geweest en hebben we hem dus ook nog niet met eigen ogen kunnen bewonderen. Maar ik heb wel een aardig filmpje op Youtube gevonden

Wat wordt er in Italië gegeten met Kerstmis

Italianen zullen geen Italianen zijn als ze niet voor elk feest een aantal vaste gerechten op tafel zetten waar niet vanaf geweken wordt. Elke regio heeft zo zijn eigen culinaire tradities. En ik kan natuurlijk alleen maar spreken voor de Umbrische traditie omdat ik daar woon.
Omdat Umbrië een regio is die van oudsher afhankelijk is van zijn landbouw en veeteelt, zie je hier voornamelijk simpele gerechten. Gerechten gebaseerd op de producten die voorhanden waren. 

Op kerstavond

Omdat er op eerste kerstdag heel veel wordt gegeten, zie je dat de mensen het op kerstavond simpel houden. Vroeger vastten de mensen zelfs de hele dag en pas na de nachtmis aten ze een lichte maaltijd. Nu zie je wel weer een echte cena (avondmaaltijd) met een primo (pastagerecht), secondo (vlees- of visgerecht) en dolce (toetje), maar het is simpel gebleven:

• Primo: Maccheroni dolci con noci, tagliatelle zonder ei in laagjes gekruid met suiker of honing, paneermeel, gehakte walnoten, citroenschil, kaneel, alchermes (likeur) en meestal cacao
• Secondo: Baccalà, gedroogde kabeljauw. Umbrië grenst immers niet aan zee, dus de vis die Umbriërs van oudsher eten is óf lang houdbare vis óf zoetwatervis. De stokvis maken ze meestal in de oven klaar met een simpele tomatensaus waaraan rozijnen en gedroogde pruimen zijn toegevoegd om zo de nog eventueel zoute smaak van de stokvis te verbloemen.
• Dolce: Torciglione, een soort banketstaaf in de vorm van een slang of Panpepato, een ronde zoete cake met walnoten, hazelnoten, amandelen, chocola, honing, rozijnen, kaneel, nootmuskaat, peper en gekookte most.

Met Kerstmis

Hier wordt alleen eerste kerstdag gevierd, tweede kerstdag heet hier Santo Stefano en dan gaat iedereen lekker naar buiten en naar vrienden. Eerste kerstdag en ook kerstavond vier je in italië met familie en op eerste kerstdag gaan de Italianen echt los wat eten betreft. Wij begrijpen echt niet waar ze het allemaal laten. Echt, de hele dag wordt er gegeten. De voorbereidingen voor al dit eten beginnen daarom al weken van tevoren. Zoetigheden worden al ver van tevoren gebakken, zoals de panettone en de pandoro, waarover straks meer. De hele familie wordt ook ingeschakeld om de cappelletti klaar te maken. Maar wat is nou het standaard kerstmenu in dit deel van Umbrië. Ik zeg expres dit deel van Umbrië, want niet alleen zijn de tradities regionaal, maar binnen een regio zijn er natuurlijk ook verschillende tradities. En vaak zijn deze tradities verbonden met de verkrijgbaarheid van de gebruikte producten.
Een traditionele kerstmaaltijd in ons deel van Umbrië ziet er zo uit:

• Antipasto: Crostini met olijvenpaté, zeg maar tapenade. En crostini met kippenlevertjespaté vooraf.
• Primo: Cappelletti al brodo, een soort tortellini gevuld met het vlees van duif of kapoen in een bouillon van de vleesvulling. En er wordt meestal nog een tweede pasta na geserveerd wat hier vaak pappardelle alla lepre of cinghiale is, een heel brede soort tagliatelle met een wildsaus van haas of wild zwijn.
• Secondo: Het vleesgerecht is hier meestal een wildgerecht als fazant of gans gevolgd door salsicce in umido con lenticchie, sausijsjes met linzen uit Castelluccio meestal klaargemaakt als een soort soepje
• Dolce: panettone of pandoro

Panettone of Pandoro

Begin november zie je ze bij ons in Umbrië al liggen in de supermarkt in alle formaten en uitvoeringen: de panettone en de pandoro. Twee soorten traditioneel italiaanse cakes die de Italianen (maar wij ook!) met Kerstmis eten.
De laatste jaren kun je deze typisch italiaanse ‘dolce’ ook in Nederland kopen. Maar wat is het eigenlijk? En waar komt deze traditie vandaan?

Panettone

Een panettone is een ronde hoge cake, traditioneel gevuld met rozijnen of gekonfijte vruchten. De oorsprong van de panettone ligt in Milaan. En er zijn twee versies over het ontstaan van deze lekkernij.
De eerste verhaalt van een zekere Toni, huisknecht bij hertog Ludovico il Moro in Milaan. Om de kerstlunch te redden verving hij het verbrande toetje van de kok door een zoet brood met gedroogd fruit. Zijn recept werd al snel zeer geliefd en verspreidde zich snel onder de naam ‘Pan del Toni’ en dat werd ‘panettone’.

Het andere verhaal beweert dat Toni een bakker was die niet genoeg klanten had. Nu wilde het dat hij een prachtige dochter had die verliefd was op ene Ughetto Atellani. Zij konden echter niet trouwen door de financiële problemen van vader Toni. Ughetto deed zich toen voor als bakkersknecht en maakte een zoet brood met rozijnen en gekonfijte vruchten. Het brood, ‘Pan del Toni’ werd een enorme hit en redde het bedrijf van vader Toni. De geliefden konden trouwen!
In ieder geval is de panettone vanuit Lombardije in heel Italië dé typische kerstlekkernij geworden.

Pandoro

Het woord ‘oro’ betekent ‘goud’ en is eigenlijk niks anders dan dat er ei toegevoegd is aan het deeg waardoor de cake geler van kleur wordt. Er is echter een kleurrijker verklaring voor de naam. Venetië was enorm rijk in de Renaissance. En in die tijd was het niet vreemd als de toetjes werden geserveerd met een topping van bladgoud.
Maar voor de hand liggender is het dat de pandoro een nakomeling is van het beroemde kerstgebak ‘nadalin’. Een simpele hoge cake die door elke inwoner van Verona met Kerst werd bereid. De productie van de pandoro komt inderdaad van oudsher uit Verona.

Wat is het verschil

De panettone heeft een ronde vorm, een dikke korst en serveer je met poedersuiker.
De pandoro daarentegen heeft de vorm van een ster, is zacht en altijd bedekt met een dikke laag poedersuiker.
Ook de bereiding is heel verschillend. In het traditionele recept van de panettone zitten rozijnen of gekonfijte vruchten. Daarentegen gaat er in de pandoro alleen maar vanille.

Panettone recept

Dit recept voor panettone is een van de eenvoudigste versies. De ‘echte’ panettone wordt gemaakt met zuurdesem, een zogenaamd ‘moederdeeg’, maar het is prima mogelijk om gewone gist te gebruiken.

• 50 g sukade
• 1,25 dl warme melk
• 50 g boter
• 50 g witte basterdsuiker
• 25 g verse gist
• 350 g bloem
• 3 eierdooiers
• mespuntje zout
• 75 g rozijnen
• de rasp van 1 citroen en 75 g gesmolten boter

Hak de sukade zo fijn mogelijk.
Verhit de melk tot net onder het kookpunt, voeg de boter, 1 theelepel suiker en de gist toe en roer alles tot een gladde pap.
Laat het gistmengsel op een warme plaats staan tot het schuimig begint te worden.
Zeef intussen de helft van de bloem in een kom, doe de eierdooiers, de rest van de suiker en het zout erbij en klop alles glad.
Kneed de rest van de bloem, het gistmengsel, de rozijnen, de sukade en de citroenrasp erbij en kneed het geheel tot een soepel deeg. Kneed het deeg minstens 5 minuten en laat het daarna op een warme plaats, in de afgedekte kom staan.
Het deeg moet zoveel rijzen dat zijn omvang verdubbeld is.
Kneed het deeg goed door, doe het in een beboterde, ronde taartvorm en laat het opnieuw rijzen.
Bestrijk de bovenkant met gesmolten boter en bak de panettone 10 minuten in een voorverwarmde oven (200 C).
Bestrijk de bovenkant opnieuw en bak de cake 40 minuten bij 170 C tot de bovenkant goudbruin en knapperig is.
Laat de panettone op een rooster afkoelen en snijd hem in punten.

Laat je even weten of je zelfgebakken panettone lekker was?
Buon Natale!!!!